De afgelopen jaren zijn diverse kunstwerken van Rembrandt door onderzoekers aan de nieuwste methoden onderworpen, waaronder Macro X-Ray Fluorescentie, kortweg macro-XRF. Hiermee kunnen we ín de verf van Rembrandts schilderijen kijken en onder andere veranderingen die tijdens het schilderen zijn gedaan in kaart brengen. Maar ook pigmenten, waarvan niet bekend was dat Rembrandt deze gebruikte, zijn zo gevonden. Sinds kort worden ook zijn tekeningen met deze methode onderzocht, om vast te stellen welke inkten hij gebruikte. Deze interactieve tentoonstelling bracht de wereld van het materiaal-technisch onderzoek tot leven voor zowel volwassenen als kinderen vanaf 6 jaar, dankzij de speciale Rembrandt Junior Lab-route – kunst meets wetenschap.

Links: Rembrandt, Portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit, 1634. Collectie Rijksmuseum/ Collectie Musée du Louvre [als reproductie in de tentoonstelling te zien] | Rechts: Macro rontgenfluorescentie (MA-XRF) scan van Rembrandts portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit uit 1634. Beeld: Rijksmuseum, Amsterdam.

Onder Marten en Oopjen spieken, Rembrandts gemiddelde werkdag en een recent ontdekt pigment

De tentoonstelling was opgebouwd in drie delen: ‘Verborgen ingrediënten’, ‘Rembrandt-raadsels’ en ‘Rembrandt aan het werk’. In elk deel kwam een aantal lopende onderzoeken aan bod, waarin je als bezoeker de kans kreeg om mee te denken over de uitkomsten. In totaal werden zes cases met verschillende onderzoeksvragen uitgelicht, gepaard met vaak verrassende nieuwe inzichten. Een tipje van de sluier:

Ze zijn wereldberoemd: Marten en Oopjen, als portretten ten voeten uit geschilderd door Rembrandt in 1634 (collectie Rijksmuseum en Musée du Louvre). Maar wat zit er onder het oppervlak van deze schilderijen? In Laboratorium Rembrandt werden voor het eerst de onderzoeksresultaten aan het grote publiek getoond, aan de hand van reproducties op ware grootte en scans die van de doeken zijn gemaakt.

Kunnen we erachter komen hoe een schilderdag er voor Rembrandt uitzag? Dankzij XRF-data kunnen we nu zien hoe hij zijn schilderij De man met de rode muts uit ca. 1660 (collectie Museum Boijmans van Beuningen) veranderde, en welke verf uit dezelfde schilderfase stamt. In de tentoonstelling wordt het originele schilderij getoond, samen met een indrukwekkende digitale impressie van deze mogelijke ‘giornate’.

Ook is er een nieuw (zeer giftig) pigment ontdekt in het werk van Rembrandt. Hierdoor is zijn kleurenpalet uitgebreid naar vijftien pigmenten. We kunnen het pigment koppelen aan slechts twee schilderijen, waaronder een van de beroemdste meesterwerken van de kunstenaar. Het pigment verandert na verloop van tijd van kleur en is mede daarom niet eerder opgemerkt. In de tentoonstelling werd, met behulp van microscopen en een reproductie met ingebouwd touchscreen, getoond hoe het is ontdekt.

Links: Rembrandt (toegeschreven), De man met de rode muts, ca. 1660, Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam. | Midden: Rembrandt, Jonge vrouw zittend bij een raam (Saskia?), ca. 1638. Rijksmuseum, Amsterdam | Rechts: False color beeld van de ijzer-, calcium- en zwavelkaarten (Macro X-Ray Fluorescence) van Rembrandts tekening van een jonge vrouw zittend bij een raam uit ca. 1638, collectie Rijksmuseum, Amsterdam. Beeld: Frank Ligterink (onderzoeksteam Drawing out Rembrandt)

Speciaal voor kleine ontdekkers

In deze tentoonstelling keek je niet alleen met je ogen, maar ook met je handen! Elke jonge bezoeker vanaf 6 jaar kreeg bij binnenkomst in het museum een speciaal clipboard mee met een onderzoekskit. Aan de hand van vragen en opdrachten ging je zelf op onderzoek uit in de tentoonstelling.

Zo vond je bij het onderdeel over Rembrandts etsen de vraag: ‘Is deze ets door Rembrandt gemaakt?’ Je speurde digitaal door verschillende watermerken om uit te vinden of er een match is met het watermerk dat je voor je ziet. Zo ontdekte je uit welk jaar het papier komt, en of hierop dus door Rembrandt kan zijn gedrukt. Bij het onderdeel over Rembrandts tekeningen kon je met ganzenveren op een magic drawing board tekenen: hoeveel verschillende lijndiktes zijn er mogelijk? Ook kon je met behulp van UV-licht zien ‘wat wij over het hoofd zien’: ontdek wat je niet met het blote oog op een tekening kunt zien, maar wat er wel zit!

Deze tentoonstelling wordt georganiseerd in samenwerking met het Rijksmuseum, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed | Rijkserfgoed Laboratorium, de Universiteit van Amsterdam en de Technische Universiteit Delft (tezamen verenigd in NICAS), Monumenten en Archeologie Gemeente Amsterdam, het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, The Watermark Identification in Rembrandt’s Etchings Project (WIRE) en zelfstandig onderzoekers.

(links) | Rembrandt en atelier, Man met zwaard, ca. 1640-1644.
Doek, 102,3 x 88,5 cm, New York, The Leiden Collection

Dit was de tweede keer in relatief korte tijd dat The Leiden Collection een deel van hun verzameling toonde in het Rembrandthuis. Eind 2016 leidde de spectaculaire ontdekking van een verloren gewaande Rembrandt – een van diens vroegste werken – tot de drukbezochte presentatie Rembrandts eerste schilderijen. De vier zintuigen. Met de huidige presentatie heeft het Rembrandthuis de Europese primeur.

‘Wij zijn blij om als eerste de huidige herontdekte schilderijen aan het Europese museumpubliek te mogen tonen. Dit past ook geheel in de positie die het museum de afgelopen decennia heeft verworven als de plek waar ontdekkingen en onderzoeksresultaten rondom Rembrandt, zijn leerlingen en omgeving worden gepresenteerd. Het is fijn om wederom zulke juweeltjes uit The Leiden Collection in huis te hebben.’

– Lidewij de Koekkoek, directeur van Museum Het Rembrandthuis

Portret van Petronella Buys en Man met zwaard waren te zien in combinatie met tekst en beeld, waardoor de fascinerende verhalen achter de werken tot leven komen – van twijfel en herontdekking tot nieuw onderzoek en toeschrijving. Beide schilderijen zijn zo’n 100 jaar niet meer in Nederland geweest, en reizen in het voorjaar van 2019 verder naar het Louvre in Abu Dhabi voor de omvangrijke overzichtstentoonstelling van The Leiden Collection.

The Leiden Collection

The Leiden Collection is opgericht in 2003 door Dr. Thomas S. Kaplan en zijn vrouw Daphne Recanati Kaplan. De collectie omvat ongeveer 250 schilderijen en tekeningen en is de grootste verzameling van Nederlandse zeventiende-eeuwse kunst ter wereld. De collectie is vernoemd naar Rembrandts geboortestad Leiden. The Leiden Collection gaf voorheen anoniem haar werken in bruikleen voor tentoonstellingen. In 2017 heeft het grote publiek voor het eerst kennis kunnen maken met de collectie dankzij een speciale tentoonstelling in het Louvre in Parijs.

Rembrandts huis was een creatieve broedplaats. Rembrandt werkte hier namelijk niet alleen; ook vele leerlingen maakten hier kunst, soms wel vier of vijf tegelijkertijd. Nu, bijna 400 jaar later, brengen we dit weer terug. Een nieuwe generatie kunstenaars krijgt de mogelijkheid om nieuw werk te maken, met een hedendaagse blik op de kunst van Rembrandts tijd en de wereld van nu. 

Iriée Zamblé en Timothy Voges

In het najaar van 2020 hielden Iriée Zamblé en Timothy Voges atelier op zaal. Zij reflecteerden op de thema’s van de tentoonstelling Leef/Tijd: ouderdom, vergankelijkheid, kracht en kwetsbaarheid. Zamblé en Voges verbleven tegelijkertijd in de tentoonstellingszaal en waren  afwisselend – soms alleen, soms samen – aan het werk en toonden bestaand werk.

Iriée Zamblé (Amsterdam, 1995) maakt geschilderde tronies en portretten van zwarte mensen. In
haar werk gaat het vooral om representatie, identiteit en aanwezigheid. Essentieel is dat er ruimte is
voor zwarte mensen om gewoon te zijn en zich bezig te houden met de dagelijkse dingen. Ze laat zich
voor haar schilderijen inspireren door mensen die ze tegenkomt, veelal op straat.

De schilderijen van Timothy Voges (Willemstad, 1993) zijn uitsneden van gevonden beelden uit de
media of oude bronnen, waarbij de context ontbreekt. Hierdoor is er veel open voor interpretatie.
Mogelijkerwijs zeer willekeurige scènes lijken soms onheilspellend, kwetsbaar, voyeuristisch of juist
nostalgisch. Dat ligt aan de kijker zelf.

Links: Glenn Brown, Poor Art, in progress, olieverf op paneel, 108,5 x 74 x 2,2 cm, verzameling van de kunstenaar. Rechts: Glenn Brown, Joseph Beuys, 2001, olieverf op paneel, 96 x 79,5 cm, particuliere verzameling

De tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt door Mondriaan Fonds, Fonds21, Gagosion Gallery en anonieme giften.

Rembrandts spontane maar tevens trefzekere tekenstijl komt in zijn etsen prachtig tot uitdrukking. In dit medium zijn de bewegingen van zijn hand precies zo te volgen als in zijn tekeningen. Door te variëren in het drukproces beoogde hij van elke afdruk een individueel kunstwerk te maken. Museum Het Rembrandthuis bezit een van de belangrijkste collecties etsen van Rembrandt ter wereld en ziet het als missie om de aandacht voor dit uitzonderlijke culturele erfgoed te vergroten.

In het voormalige woonhuis van de kunstenaar worden dagelijks doorlopende demonstraties gegeven waarin de bezoeker leert hoe een ets tot stand komt. In de presentatie gaven uitvergrotingen van enkele prenten inzicht in de uitzonderlijke kwaliteit van het werk en de bezoeker uitnodigen om nader naar de verfijnde etsen te kijken.

Links: Rembrandt, Christus predikend (‘De Honderdguldenprent’), ca. 1648, ets, drogenaald en burijn, Museum Het Rembrandthuis. | Rechts: Rembrandt, Zelfportret met Saskia, 1636, ets, Museum Het Rembrandthuis.

In het Rembrandthuis, de plek waar de leermeester van Ferdinand Bol (1616-1680) en Govert Flinck (1615-1660) bijna twintig jaar heeft gewoond en gewerkt, lag de nadruk op hun leertijd bij Rembrandt. Aan de hand van vele kunstwerken werd de bezoeker meegevoerd naar de jonge jaren van de beginnend schilders en hun opleidingstijd, kort na elkaar, bij Rembrandt.

In het Amsterdam Museum ervaarde de bezoeker dat Bol en Flinck zijn uitgegroeid tot zelfstandige meesters. Geholpen door een zorgvuldig opgebouwd netwerk wisten de ambitieuze schilders door te dringen tot de absolute top van de kunstmarkt. De twee generatiegenoten werden daarmee niet alleen geduchte concurrenten van hun voormalige leermeester, maar ook van elkaar. Zij waren nog tijdens hun leven succesvoller dan Rembrandt.

Twee andere locaties in de stad, het Paleis op de Dam en Museum Van Loon, sloten aan bij de tentoonstelling door in dezelfde periode aandacht aan de twee kunstenaars te schenken. In de Hermitage Amsterdam vond vrijwel gelijktijdig de tentoonstelling Hollandse Meesters uit de Hermitage plaats.

Links: Ferdinand Bol, Zelfportret, leunend op een balustrade, ca. 1647. Doek, 93 x 83,5 cm. Particuliere collectie / Rechts: Govert Flinck, Zelfportret, ca. 1640. Paneel, 59 x 47 cm. Keulen, Wallraf-Richartz-Museum (bruikleen particuliere collectie)

Twee kunstenaars, één leermeester

Bol en Flinck gelden als de twee belangrijkste leerlingen van Rembrandt. Hun indrukwekkende werk wordt wereldwijd bewonderd, straten zijn naar hen vernoemd – en na 350 jaar werden zij met deze tentoonstelling eindelijk uit de schaduw van hun leermeester gehaald. Met imposante portretten en dramatische voorstellingen gebaseerd op de bijbel of de oudheid voorzagen Bol en Flinck in een behoefte van hun opdrachtgevers, waaronder welvarende kooplieden en vertegenwoordigers van de maritieme en politieke macht.

Andere invalshoek

De tentoonstelling is rijk aan verhalen en bood de gelegenheid om het Amsterdamse verhaal van de 17de eeuw vanuit verschillende perspectieven te laten zien. Regisseur en theatermaker Jörgen Tjon A Fong van Urban Myth was uitgenodigd om vanuit zijn rijke theaterervaring en vertelkracht kanten van de 17de eeuw naar voren brengen die vaak niet zichtbaar zijn in schilderijen.

Publicatie

Bij de dubbeltentoonstelling gaf WBooks een rijk geïllustreerd boek uit over het werk en het leven van beide kunstenaars.

Confronterend, zo’n pissende man? Gênant eerder. Zelfs in Rembrandts tijd, toen ‘wildplassen’ niet ongewoon was. Plassende en poepende mensen werden vaker uitgebeeld, in de omgeving van een herberg bijvoorbeeld. Als onopvallend detail en dan doorgaans van opzij of op de rug gezien. Rembrandt ging in zijn rake observatie net wat verder.

Rembrandt, Het pissende mannetje, 1631

Ets, enige staat, 82 x 48 mm.

Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam

Rembrandt, Lezende vrouw, 1634

Ets, staat II (3), 123 x 100 mm.

Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam

Dat Rembrandt haar bestudeerde, lijkt de jonge vrouw niet in de gaten te hebben. Ze gaat helemaal op in het boek dat ze leest. Ze houdt het dicht bij haar ogen en heeft een hand onder haar kleding gestopt. Een intiem gebaar dat Rembrandt niet ontging. Voor hem was het tegelijkertijd ook een studie in licht en donker.

“Hoe zien we Rembrandt terug in het werk van beroemde Franse kunstenaars? Daar gaat deze tentoonstelling over. Naast de usual suspects als Degas en Manet, willen we de bezoeker ook kennis laten maken met (in onze tijd) wellicht wat minder bekende kunstenaars als Charles Méryon en Félix Bracquemond, die sleutelfiguren in het Franse netwerk van kunstenaars waren. De tentoonstelling krijgt bovendien een lichte en frisse vormgeving, waardoor je je echt even op het Franse platteland of in hartje Parijs waant.”

– Lidewij de Koekkoek, directeur Museum Het Rembrandthuis

(Boven) Charles Méryon, Notre-Dame in Parijs, 1854, ets, staat 4 (8), 165 x 299 mm, Rijksmuseum. Schenking van de familie Vroom-van Beers, Helmond | (Onder) Edgar Degas, Vrouw droogt zich af na haar bad, 1891-1892, lithografie, 250 x 230 mm, Rijksmuseum. Aankoop uit het F.G. Waller-Fonds.

Achtergrondverhaal: Rembrandt revival

De oprichting van de Franse Académie in 1648 zorgde voor een verschuiving in aandacht naar klassiek georiënteerde kunst. Rembrandts kenmerkende stijl sloot met name in Frankrijk minder goed aan bij de heersende smaak. Tot een aantal Franse kunstenaars zich in de jaren 1830 ging afzetten tegen de classicistische regels van de Académie. Zij kregen een hernieuwde interesse voor Rembrandt. Voor hen was hij het ultieme voorbeeld van een anti-conformistische kunstenaar die realisme en artistieke innovatie nastreefde.

De School van Barbizon bestudeerde met name zijn etsen en vond inspiratie in Rembrandts licht-donkercontrasten, het creëren van meerdere staten van een ets en zijn experimenten met verschillende papiersoorten. Deze heropleving van de etskunst ontwikkelde zich verder in Parijs, waar Rembrandts invloed voelbaar is in de werken van vele kunstenaars, van Charles Méryon tot Odilon Redon.

(Boven:) Rembrandt, De drie bomen, 1643.  Ets, droge naald en burijn, enige staat, 213 x 279 mm. Museum Het Rembrandthuis | (Onder:) Félix Bracquemond, Landschap met naderende onweersbui en ganzen in weide, 1860-1914. Ets, staat 6 (11), 259 x 347 mm. Rijksmuseum. Aankoop uit het F.G. Waller-Fonds.

Een voorbeeld van de directe invloed die Rembrandts etsen hadden, zien we terug in dit werk van Félix Bracquemond. De ganzen in zijn boerenlandschapje voelen de bui al hangen, letterlijk: een donkere onweersbui nadert. De zware wolken worden benadrukt door felle zonnestralen. Het is overduidelijk wat Bracquemonds voorbeeld voor deze ets was: hij had Rembrandts beroemde ets met drie bomen gezien. Er was een exemplaar van die ets te zien in het prentenkabinet van het Louvre. Vele kunstenaars bezochten deze plek in hartje Parijs voor inspiratie.

De tentoonstelling Rembrandt in Parijs. Manet, Méryon, Degas en de herontdekking van de etskunst (1830-1890) was van 21 september 2018 t/m 6 januari 2019 te zien in Museum Het Rembrandthuis.

(Links) Norbert Goeneutte, Place de la Concorde, Paris, 1884-1887. Ets en droge naald, 320 x 198 mm, privécollectie. (Rechts) Henri-Charles Guérard, Maan over Honfleur, c. 1890, olieverf op doek, 30,2 x 84,5 cm, privécollectie.

De tentoonstelling Rembrandt in Parijs. Manet, Méryon, Degas en de herontdekking van de etskunst (1830-1890) wordt mede mogelijk gemaakt door de Gravin van Bylandt Stichting, de Janssens Friesche Stichting en een aantal fondsen die anoniem willen blijven.

De tentoonstelling toonde in het najaar van 2020 kunstwerken uit de museumcollectie, zoals etsen van Rembrandt, schilderijen van zijn leerling Abraham van Dijck en prenten van de moderne kunstenaar en Rembrandt-fan Aat Veldhoen. Hoogtepunt van deze collectietentoonstelling was de nieuwste aankoop van Museum Het Rembrandthuis: een klein schilderij van Rembrandt-leerling Abraham van Dijck.

Het museum kocht het in 2019 op een veiling. Het is een voorstelling van een oude man die bijna in slaap valt. Oude mensen stonden in de zeventiende-eeuwse Nederlandse kunst vaak symbool voor de tijdelijkheid van het leven. Maar deze man is schilder; hij heeft palet en penselen in de hand. De boodschap zou hier kunnen zijn: het leven is eindig, maar het schilderij blijft. Oftewel kunst overwint de dood.

Leef/Tijd is tot stand gekomen met steun van de Vereniging Rembrandt en de Turing Foundation om het belang van de vaste collectie te benadrukken.